حمیدرضا اشراقی، دکتری مدیریت منابع نیروی انسانی

در هنگام وقوع بحران های داخلی یا پیرامونی، سازمانها باید آمادگی لازم را برای مواجهه با بحران و اثرات آن را پیدا کنند. بحران ها میتوانند زمینه اضمحلال سازمان ها را فراهم نمایند. برای برخورد با بحران ها باید ساز و کارمناسب را در هر سازمان بوجود آورد که این به معنی ایجاد ردیف یا استخدام کارکنان جدید نیست، بلکه ایجاد ساختارهای موقت بر اساس نیروی انسانی موجود است تا بتوانند در مقابل این تهدیدات مقاومت و تاب آوری داشته باشند. سازمان تامین اجتماعی نیزبه عنوان یک سازمان نیاز به تاب آوری دارد و این سازمان به نوبه خود بر تاب آوری ملی تاثیر بسزایی دارد. بخصوص با یادآوری این مطلب که وجود بحرانهای متعدد و متنوع اجتماعی، زیستی، اقتصادی و حوادث و بلایا در تاریخ معاصر، از ویژگی های بارز این کشور ایران است. این مقاله که بصورت  Review  Article تالیف شده است تلاش دارد براهمیت موضوع رویکرد مدیریت بحران در سازمان تامین اجتماعی تاکیدی دوباره کند. 

بحث: بحران را یک وضعیت اضطراری و آنی با زمان وقوع نامشخص دانسته اند. بحران آن موقعیتی است که افراد, گروهها و سازمان و بطور کلی جوامع با آن مواجه گشته و با استفاده از رویه های معمول قادر به مقابله با آن نیستند. شاید رسا ترین تعریف از بحران در زبان چینی ارائه شده است. در این زبان واژه بحران معادل فرصت خطرناک یعنی ترکیبی از تهدید و فرصت تعریف شده است.
ویژگی های بحران:
• در هنگام وقوع بحران به علت نیاز به تصمیمات سریع و وجود محدودیت زمان، به طور معمول تکیه بر برنامه های اجرایی پرشتاب و عجولانه می شود.
• اتکای فزاینده به کمک ها و حمایت های بیرون سازمان بوجود می آید.
• اختلال در ارتباطات وجود دارد.
• درهنگام بحران تاکید بیش از حد بر راه حلهای نظری و کلیشه ای از قبل آزموده می گردد.
• اغماضی محسوس در برابر کاستی ها و نادیده گرفتن انحرافات وجود دارد.
• استانداردها با شاخص های عملیاتی تفاوت زیادی پیدا می کنند.
• فاصله زیادی میان تصمیمات و طرحهای مدیران ارشد سازمان و میزان تلاش از سوی مدیران سطوح میانی وجود دارد.
• اختلاف معناییی و مفهومی میان هدف و مقصود وجود دارد.

انواع بحران: در این راستا فهرست بلندی از انواع بحران های اجتماعی و سیاسی اقتصادی طبیعی حوادث و بلایا  را می توان ذکر کرد. این بحرانها می توانند مولد یک دیگر هم باشند. مانند بحران نظامی که میتواند مبدل به بحران سیاسی یا اقتصادی گردد.
انواع بحران از لحاظ اعتبار موضوع:
۱٫ بحران سیاسی
۲٫ بحران اجتماعی
۳٫ بحران نظامی
۴٫ بحران طبیعی مانند زلزله سیل طوفان
۵٫ بحران زیستی مانند اپیدمی، آلودگی هوا، آلودگی آب

انواع بحران از لحاظ سطح:
۱٫ سطح کلان
۲٫ سطح خرد

انواع بحران از لحاظ شدت بروز:
• بحرانهای شدید و حاد
• بحرانهای کند (بطئی) مانند خشکسالی

تعریف مدیریت بحران: مدیریت بحران یک علم کاربردی است که بوسیله مشاهده سیستماتیک بحران ها و تجزیه تحلیل آنها در جستجوی یافتن ابزاری است که بوسیله آنها بتوان از بروز بحران ها پیش گیری نموده و یا در صورت بروز آنها، در خصوص کاهش اثرات مخرب و در صورت نیاز با امداد رسانی سریع جهت بهبود اوضاع اقدام کرد.
ماموریت مدیریت بحران: دستیابی به راه حلی معقول برای برطرف کردن شرایط غیرعادی به گونه ای است که منافع و ارزشهای اساسی, حفظ و تامین گردند. این هدف دربرگیرنده سیاست جاری بوده و از طریق فرایندهای اجباری و انطباقی پیگیری می شود تا در نهایت به گرفتن بیشترین امتیازات ممکن از تهدید بیانجامد و موقعیت و جایگاه سازمان تا حد امکان بدون هرگونه تزلزلی حفظ گردد.
مدیریت جامع بحران: عبارت است از اقدامات سیستماتیک و هدفمند که برای اداره انواع مختلف تهدیدات و با درنظر گرفتن همه ابعاد (فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی) در همه فازهای یک بحران(پیشگیری، کاهش مخاطرات، آمادگی، مقابله، بازسازی) با توجه جدی به چرخه حیاتی حاکمیت (فلسفه و ایدئولوژی حاکم، دکترین و اصول، سیاست‌ها، آمایش سرزمین، راهبردها، پروژه‌ها) و با هماهنگی کامل همه ادارات دخیل انجام می‌شود.
اقدامات مدیریتی رایج در هنگام برخورد با بحران ها:
• گام اول: تشریح و روشن نمودن وضعیت
• گام دوم: مشخص نمودن هدف
• گام سوم: ایجاد فرضیه
• گام چهارم: تجزیه و تحلیل واقعیت‌ها و دستیابی به حقایق
• گام پنجم: در نظر گرفتن اقدام‌های شدنی
• گام ششم: ارزیابی اقدام‌های عملی راه‌کارها
• گام هفتم: تصمیم‌گیری برای انتخاب و اجرای راه کار
• گام هشتم: بررسی میزان پیشرفت اجرای کار
مراحل عملیاتی معمول در مقابله با بحران
۱٫ تشکیل ستاد بحران
۲٫ تشکیل کمیته های ضروری
۳٫ تعیین دامنه بحران (حداقل وحداکثرخطر) توسط کمیته تحقیق و ارزیابی مشخص
۴٫ وضع قوانین جهت کاهش تثرات بحران ها
۵٫ آمادگی لازم تجهیزاتی و نیروی انسانی
۶٫ ارزیابی خسارات
۷٫ ایجاد پاسخ مناسب
۸٫ بازسازی

پیشنهادهایی برای سازمان تامین اجتماعی:

الف – قبل از وقوع (Pre-Impact)
• ایجاد یک ستاد مدیریت بحران با ریاست خود مدیر عامل سازمان و تشکیل تیمی از مدیران ارشد سازمان تامین اجتماعی (انتقال مدیریت بحران به بالاترین سطح اجرایی سازمان)
• انتخاب یک قائم مقام اجرایی در این حوزه برای ارزیابی و پایش محیطی در شرایط عادی و اعلام وضعیت اضطرار به مدیر عامل در زمان مناسب (این قسمت می تواند بخشی از فعالیت معاون منابع نیروی انسانی باشد)
• آموزش افراد منتخب ستاد مدیریت
• تشکیل تیم ارزیابی از مدیران ارشد حاضر در تیم مدیریت بحران
• ایجاد یک ساختار ارتباطی مستقل برای ستاد مدیریت بحران جدا از سیستم های ارتباطی مرسوم مانند بکارگیری تلفن های ماهواره ای
• تدوین یک فهرست پیش‌بینی از بحران های قابل وقوع اثر گذار بر سازمان تامین اجتماعی
• تدوین فهرستی از نقاط بحران‌ خیز و آسیب‌پذیر بر اساس نوع بحران در سازمان تامین اجتماعی
• طراحی سناریوهای مختلف بر پایه فهرست بحران های قابل وقوع
• تهیه برنامه اقتضایی برای مواجهه با هر بحران
• تدوین پروتکل های لازم برای زمان وقوع بحران
• ایجاد ساختارهای مدیریت میدانی در صف با نیروی انسانی موجود
• انجام مانورهای مورد نیاز جهت تمرین و ارزیابی واحدها در مقابله با بحران

ب- بعد از وقوع (Response)
• بکارگیری ابزارها یا ساختارها و تدابیر از پیش آماده شده جهت پاسخ دهی به بحران
• ایجاد و بکارگیری گروه ارزیابی در هنگام بحران
• پایش و تهیه گزارش از میزان اثرات بحران بر سازمان بخصوص برآورد خسارت های احتمالی
• پایش و تهیه گزارش در هنگام پاسخ به بحران
• ارزیابی و تحلیل وضعیت سازمان در قسمتهای مختلف چرخه بحران
A. پیشگیری
B. آمادگی
C. پاسخ
D. بازیابی و بازسازی

منابع :

۱) مدیریت بحران : مقاله : فاطمه زهرا موذنی ۱ طیبه بشارتلو ۲ مریم قره جانلو ۳ زهرا جوان ۴ – کنفرانس بین المللی مدیریت و علوم اجتماعی
a. Yaghubian M. Crisis Management. 2011, Accessed 16 June 2012. From: Http://Www. Uploads.Pptfa.Com/2011/12/Management.Ppt
۲) جک گاتز چاک؛ مدیریت بحران (در بخش‌های خصوصی و دولتی)؛ ترجمه علی پارسائیان؛ انتشارات ترمه؛ چاپ اول، تهران؛ ۱۳۸۳؛ ص ۶٫
۳) مدیریت بحران در عصر تحول  دکتر امیر محمود زاده  رئیس پژوهشگاه مهندسی بحران های طبیعی شاخص پژوه info@bpshakhespajouh.ac.ir
۴) پدافند غیرعامل  مهندس اکبر شیرکوند ۱۳ آبان ۱۳۹۸
۵) مدیریت بحران: دکتر علیرضا یوسفی  ۱۳۹۳