کنترل عفونت در جراحی های دندانپزشکی یکی از اساسی ترین اصول اخلاقی و حرفه ای در حوزه دندانپزشکی می باشد که مستقیماً با سلامت بیماران، تیم درمانی و موفقیت بلندمدت پروسه های درمانی در ارتباط است. جراحی های دهان و دندان، مانند ایمپلنت گذاری، جراحی پریودنتال، استخراج دندان عقل نهفته یا بازسازی استخوان، با تولید مقادیر قابل توجهی خون، بزاق و آئروسل همراه هستند و این عوامل خطر انتقال پاتوژن های خطرناک مانند ویروس های هپاتیت B و C، HIV، هرپس، باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک و حتی عوامل قارچی را به شدت افزایش می دهند.

در سال های اخیر، با همه گیری  ویروسهایی مانند COVID-19، توجه به پروتکل های کنترل عفونت بیش از پیش ضروری شده است و رعایت استانداردهای بین المللی مانند گایدلاین های Centers for Disease Control and Prevention (CDC)، World Health Organization (WHO) و انجمن های دندانپزشکی نه تنها یک الزام قانونی در بسیاری از کشورها شده است، بلکه اعتماد بیماران را نیز به خود جلب کرده و ریسک عوارض پس از جراحی مانند عفونت سایت ایمپلنت یا آبسه را به حداقل رسانده است.

مسیرهای انتقال عفونت در کلینیک

انتقال عفونت در محیط کلینیک دندانپزشکی از طریق مسیرهای متعدد مستقیم و غیرمستقیم رخ می دهد و درک دقیق این مسیرها پایه ای برای طراحی پروتکل های پیشگیرانه موثر می باشد. مسیر مستقیم شامل تماس مستقیم با خون، بزاق یا ترشحات مخاطی بیمار از طریق زخم های باز روی دست دندانپزشک، اسپلش (پاشیدن) مایعات طی جراحی یا آئروسل های تولیدشده توسط ابزارهای پرسرعت مانند هندپیس، اولتراسونیک اسکیلر و ایر-واتر سرنگ می باشد. این آئروسل ها حاوی ذرات ریز کمتر از ۵۰ میکرومتر هستند که می توانند تا چند ساعت در هوا معلق بمانند و تا فاصله ۲ متری پراکنده شوند، و پاتوژن های ویروسی یا باکتریایی را به سیستم تنفسی تیم درمان یا بیماران بعدی منتقل سازند.

مسیر غیر مستقیم از طریق سطوح آلوده مانند یونیت دندانپزشکی، دستگیره های صندلی، لامپ یونیت، کیبورد کامپیوتر و حتی پرونده های کاغذی رخ می دهد، جایی که پاتوژن ها مانند استافیلوکوک یا ویروس هرپس می توانند ساعت ها یا حتی روزها زنده بمانند و انتقال عفونت از یک بیمار به بیمار دیگر نیز از طریق ابزارهای ناکافی استریل شده یا دست های آلوده دستیاران شایع می باشد. علاوه بر این موارد، در جراحی های ایمپلنت، ورود ذرات استخوانی آلوده به سایت جراحی می تواند به عفونت موضعی منجر گردد. مطالعات نشان می دهد که رعایت دقیق پروتکل ها می توان ریسک انتقال را تا ۹۰-۹۵ درصد کاهش داد، بنابراین شناسایی و مسدود کردن این مسیرها باید اولویت اول هر کلینیک حرفه ای باشد.

اصول کلی کنترل عفونت

اصول کلی کنترل عفونت بر پایه مفهوم Universal Precautions یا Standard Precautions سازمان CDC استوار است که همه بیماران را بالقوه عفونی فرض می کند و پروتکل های یکسان برای همه اعمال می گردد. شستشوی دست ها یکی از ساده ترین اما موثرترین اقدامات است و باید حداقل ۲۰-۳۰ ثانیه با صابون ضد میکروبیال و آب انجام شود و شامل تمام سطوح دست، انگشتان و زیر ناخن ها می باشد، سپس با یک دستمال یک بارمصرف خشک کنید. در نبود آلودگی قابل مشاهده، استفاده از الکل بسد rubs با غلظت ۷۰-۹۰ درصد جایگزین سریع و موثری می باشد. تجهیزات حفاظت فردی (PPE) شامل ماسک های جراحی یا N95/KN95 برای جلوگیری از آئروسل، عینک یا شیلد صورت ضد اسپلش، گان های ضد آب یک بارمصرف و دستکش های استریل یا غیر استریل که بستگی به پروسه دارد و باید قبل و بعد از هر بیمار تعویض شوند.

پروتکل های محیطی هم شامل جداسازی مناطق تمیز (مانند اتاق استریلیزاسیون) از آلوده، استفاده از باریرهای پلاستیکی یک بارمصرف روی سطوح در تماس مانند هندل یونیت و ضدعفونی منظم با محلول های سطح بالا مانند گلوتارآلدئید، هیدروژن پراکسید یا الکل ۷۰ درصد می باشد. همچنین، واکسیناسیون اجباری تیم علیه هپاتیت B، چک آپ دوره ای سلامت و استفاده از سیستم های مکش قوی (High-Volume Evacuator) برای کاهش آئروسل نیز الزامی است. این اصول جامع، زنجیره انتقال عفونت را در همه مراحل قطع می کند و ایمنی کلینیک را به سطح استاندارد جهانی می رساند.

استریلیزاسیون ابزار و تجهیزات

استریلیزاسیون ابزار و تجهیزات، مرحله حیاتی در کنترل عفونت متقاطع می باشد و عدم رعایت آن می تواند به عواقب جدی منجر شود. فرآیند استریلیزاسیون با تمیزکاری اولیه آغاز می شود و ابتدا باید ابزارها را در محلول آنزیمی بخیسانید، سپس با برس و اولتراسونیک تمیزشان کنید تا خون و debris از روی آنها حذف گردد. سپس، ابزارها را در اتوکلاو کلاس B (پیش خلأ) با چرخه استاندارد ۱۳۴ درجه سانتی گراد به مدت ۱۸ دقیقه یا ۱۲۱ درجه به مدت ۳۰ دقیقه استریل نمایید که این مرحله تمام اسپورهای باکتریایی مقاوم را از بین می برد. پایش کیفیت با اندیکاتورهای شیمیایی (در هر بسته) و بیولوژیکی (اسپور تست هفتگی) الزامی می باشد تا اطمینان از عملکرد اتوکلاو حاصل گردد.

ابزارهای حساس به حرارت مانند هندپیس ها را با روش های کم حرارت مانند گاز اتیلن اکسید یا پلاسما هیدروژن پراکسید استریل نمایید و بسته بندی ابزارها در پاکت های استریل با تاریخ تولید و انقضا، ذخیره در کابینت های خشک و دور از آلودگی توصیه می گردد. در جراحی های ایمپلنت، ابزارها باید کاملاً استریل و یک بارمصرف یا قابل استریل باشند تا ریسک peri-implantitis کاهش یابد. این پروتکل های دقیق، بر اساس گایدلاین های CDC و ISO، تضمین کننده حذف ۱۰۰ درصدی پاتوژن ها هستند.

نقش تجهیزات و ابزارهای کمکی در کنترل عفونت

تجهیزات و ابزارهای کمکی نقش حیاتی در تکمیل پروتکل های کنترل عفونت ایفا می کنند و دقت، سرعت و ایمنی پروسه های جراحی را افزایش می دهند. این ابزارها نه تنها بار میکروبی را کاهش می دهند، بلکه از آسیب بافتی نیز جلوگیری می کنند.

شستشوی دقیق با سرم و محلول های استریل

شستشوی دقیق سایت جراحی با سرم فیزیولوژیک استریل یا محلول های ضدمیکروبیال مانند کلرهگزیدین ۰.۲ درصد یا پراکسید هیدروژن، یکی از اقدامات کلیدی در کنترل عفونت موضعی هستند. این شستشو ذرات استخوانی، خون و debris را حذف نموده، بار میکروبی را به طور قابل توجهی کاهش می دهد و حرارت تولید شده توسط دریل های جراحی را خنک می کند تا از نکروز حرارتی استخوان جلوگیری شود. استفاده از سرنگ های استریل یک بارمصرف با نوک منحنی یا مستقیم، جریان کنترل شده و دقیق فراهم می سازد و ریسک آلودگی متقاطع را به حداقل می رساند. مطالعات نشان می دهد که شستشوی مداوم طی جراحی ایمپلنت، موفقیت osseointegration را تا ۹۵ درصد افزایش می دهد.

کاربرد ست سرم شستشو ایمپلنت در جراحی ها

یکی از ابزار های تخصصی و ضروری در جراحی های ایمپلنت دندان، ست سرم شستشو ایمپلنت می باشد که شامل سرنگ های استریل، لوله های اتصال و نوک های مخصوص برای انتقال سرم فیزیولوژیک خنک به سایت جراحی می باشد. این ست ها، مانند مدل های موجود در فروشگاه های معتبر دندانپزشکی، معمولاً یک بارمصرف و کاملاً استریل هستند و جریان یکنواخت و کنترل شده سرم را از مخزن به هندپیس یا سرنگ دستی فراهم می سازند.

در پروسه دریلینگ استخوان، این ست سایت را خنک نگه داشته، ذرات استخوانی و باکتری ها را شستشو می دهد و از تجمع حرارت که می تواند به عفونت یا شکست ایمپلنت منجر شود، جلوگیری می کند. برندهای معتبر این ست ها با مواد biocompatible و بسته بندی استریل، ریسک آلودگی را به صفر می رسانند و دقت جراحی را افزایش می دهند. استفاده منظم از این ابزارها در پروتکل های جراحی ایمپلنت، نه تنها کنترل عفونت را تقویت می کند، بلکه healing سریع تر و موفقیت بالاتر درمان را نیز تضمین می کند.

آموزش و آگاهی سازی تیم درمان

آموزش مداوم و آگاهی سازی تیم درمان، ستون اصلی پایداری پروتکل های کنترل عفونت می باشد. دوره های آموزشی سالانه یا نیمه سالانه باید بر اساس گایدلاین های به روز CDC، ADA یا انجمن های محلی برگزار شوند و شامل آموزش عملی شستشوی دست، استفاده صحیح از PPE، فرآیند استریلیزاسیون، مدیریت آئروسل و گزارش خطاهای احتمالی می باشد. شبیه سازی سناریوهای واقعی مانند مواجهه با بیمار عفونی یا نشت خون، مهارت های تیم را تقویت می سازد. ایجاد فرهنگ ایمنی با جلسات منظم، پوسترهای آموزشی و نظارت دوره ای توسط infection control coordinator، رعایت را به عادت تبدیل می کند و تیم آگاه نه تنها ریسک عفونت را به حداقل می رساند، بلکه اعتماد بیماران را نیز به خود جلب کرده و اعتبار کلینیک را افزایش می دهد.

نتیجه گیری

کنترل عفونت در جراحی های دندانپزشکی یک رویکرد چند لایه است که شامل شناسایی مسیرهای انتقال، رعایت اصول استاندارد، استریلیزاسیون دقیق، بهره گیری از ابزارهای کمکی و آموزش مستمر تیم می باشد. سرمایه گذاری روی این پروتکل ها نه تنها ایمنی بیماران و پرسنل را تضمین می کند، بلکه نرخ موفقیت درمانی را نیز به حداکثر می رساند و کلینیک را به عنوان مرکزی معتبر و ایمن معرفی می کند. در دنیای مدرن دندانپزشکی، کنترل عفونت نه یک گزینه، بلکه یک ضرورت حرفه ای و اخلاقی می باشد.