طاهره نطقی طاهری ـ مدیر مسئول

در گذشته، کشیدن سیگار آداب خاص خود را داشت. افراد پیش از روشن کردن سیگار از اطرافیان اجازه می‌گرفتند یا در فضاهای سربسته از این کار پرهیز می‌کردند تا دیگران را نیازارند. اما حالا، چه در حال گشت‌وگذار در پاساژ باشید، چه در سالن سینما یا حتی پشت میز اداره، ناگهان بوی تند میوه‌هایی مثل انبه یا شاتوت مشامتان را پر می‌کند. وقتی به اطراف نگاه می‌کنید، فردی را می‌بینید که غرق در حلقه‌ای از دود، مشغول استفاده از «ویپ» است؛ دستگاهی که به‌نام سیگار الکترونیکی شناخته می‌شود و در سال‌های اخیر به بخشی جدایی‌ناپذیر از فضاهای عمومی تبدیل شده است.
ویپ‌ها، با وعده ضرر کمتر نسبت به سیگار سنتی، ابتدا به‌عنوان جایگزینی سالم‌تر معرفی شدند. اما این ادعا خیلی زود زیر سؤال رفت. پزشکان و متخصصان درباره عوارض این دستگاه‌ها هشدار دادند؛ از تأثیر منفی بر قدرت باروری مردان و زنان گرفته تا کاهش کیفیت اسپرم و افزایش خطر سقط جنین. بااین‌حال، جذابیت ظاهری ویپ‌ها، با طراحی‌های شیک و رنگارنگ، بیش از ادعای سلامتی، به محبوبیت آن‌ها دامن زد. این دستگاه‌ها برای برخی به اکسسوری یا بخشی از هویت اجتماعی تبدیل شده‌اند، به‌طوری‌که در کافه‌ها، دورهمی‌ها، کنسرت‌ها و حتی محیط‌های کاری، به‌راحتی در دسترس‌اند.
اساس کار ویپ بر شبیه‌سازی مصرف توتون استوار است. این دستگاه با گرم کردن مایع داخل کارتریج، که معمولاً شامل پروپیلن گلیکول، گلیسیرین، نیکوتین و طعم‌دهنده‌هاست، بخاری معطر تولید می‌کند. برخلاف تصور رایج، این بخار بی‌ضرر نیست. وجود نیتروسامین، کارسینوژن‌ها و نانوذرات فلزات سنگین در این ترکیبات، سلامت مصرف‌کنندگان را تهدید می‌کند. بااین‌حال، بسیاری از کاربران به‌دلیل نبود دود سنتی و بوی خوشایند ویپ، معتقدند استفاده از آن در هر محیطی بلامانع است. این باور، همراه با عادی‌سازی مصرف ویپ در جمع‌های خانوادگی و حتی در حضور کودکان، نشان‌دهنده تغییر در هنجارهای اجتماعی است.
یکی از نگرانی‌های اصلی، تأثیر ویپ بر کودکان است. برخلاف سیگار سنتی که به‌دلیل بوی تندش معمولاً با احتیاط بیشتری در حضور کودکان مصرف می‌شود، ویپ با رایحه‌های شیرین و ظاهر جذابش، گاهی توجه کودکان را جلب می‌کند. این موضوع می‌تواند به عادی شدن مصرف دخانیات در سنین پایین منجر شود. از سوی دیگر، دسترسی آسان به ویپ‌ها، چه از طریق فروشگاه‌های آنلاین و چه حضوری، به‌ویژه با تبلیغات گسترده در شبکه‌های اجتماعی، این دستگاه را به محصولی پرطرفدار در میان گروه‌های مختلف، از جوانان تا میانسالان، تبدیل کرده است. وزارت بهداشت بارها اعلام کرده که این محصولات به‌صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند، اما این هشدارها تأثیر چندانی در کاهش مصرف نداشته است.
نقش رسانه‌ها، به‌ویژه سریال‌های شبکه نمایش خانگی، در ترویج فرهنگ مصرف ویپ غیرقابل‌انکار است. در آثاری صحنه‌های مصرف سیگار و ویپ نه‌تنها برای شخصیت‌پردازی، بلکه به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که این رفتار را جذاب و بخشی از سبک زندگی نشان دهند. وقتی قهرمان داستان در لحظه‌ای احساسی یا در اوج قدرت، ویپ به دست می‌گیرد، این تصویر به ناخودآگاه مخاطب نفوذ می‌کند و مصرف ویپ را به‌عنوان بخشی از فرهنگ مدرن تثبیت می‌کند.
این تحول در رفتارهای اجتماعی، هرچند در نگاه اول ساده به نظر می‌رسد، می‌تواند هنجارهای فرهنگی را تغییر دهد. استفاده بی‌محابا از ویپ در فضاهای سربسته، بدون توجه به حقوق دیگران، و در حضور کودکان، نشان‌دهنده نوعی بی‌فرهنگی مدرن است که با دود غلیظ و عطر میوه‌ای همراه شده است. اما برخورد صرفاً ممنوعیت‌محور با این پدیده راه‌حل نیست. تجربه نشان داده که ممنوعیت بدون فرهنگ‌سازی، نتیجه معکوس می‌دهد.
برای مقابله با این روند، نیاز به رویکردی چندجانبه است. آموزش عمومی درباره عوارض ویپ، از طریق رسانه‌ها و مدارس، می‌تواند آگاهی جامعه را بالا ببرد. تولید محتوای خلاقانه که به‌جای شعارزدگی، واقعیت‌های علمی را به زبان ساده منتقل کند، تأثیر عمیق‌تری خواهد داشت. همچنین، نهادهای فرهنگی و سیاست‌گذاران باید با نظارت بر محتوای رسانه‌ای، از عادی‌سازی مصرف دخانیات جلوگیری کنند. در نهایت، فرهنگ استفاده درست از ویپ باید شکل بگیرد؛ اینکه حتی اگر کسی تصمیم به مصرف آن گرفت، بداند در فضاهای سربسته ممنوع است و در محیط‌های عمومی باید از دیگران اجازه بگیرد.
ویپ، با تمام جذابیت‌های ظاهری‌اش، بیش از یک محصول، به بخشی از فرهنگ معاصر ایران تبدیل شده است، اما بدون اینکه آداب استفاده از آن نهادینه شود. اینکه این فرهنگ به چه سمتی حرکت کند، به سیاست‌گذاری‌ها، تولیدات رسانه‌ای و شیوه‌های اصلاح رفتارهای اجتماعی بستگی دارد. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود قبح دودی بودن، بار دیگر به‌عنوان یک ارزش اجتماعی احیا شود.