مسعود یوسفی ـ روزنامه نگار

دکتر آلفونس گابریل که یک جغرافی دان و پزشک اتریشی است و کتابی به نام «عبور از صحاری ایران» تالیف کرده، در باره کویر تعبیر جالبی دارد. او می گوید: «هر کس یک بار کویر را ببیند، افسون آن تا پایان عمر رهایش نمی کند». از میان انواع و اقسام گردشگری، بحث گردشگری کویر و کویرگردی نیز مختصات و ویژگی های خاص خود را دارد. گردشگری و کویرگردی در ایران در ابتدای راه است و در مراحل اولیه قرار دارد، و کشور ما همچنان که در موضوع گردشگری به طور عام، در میان کشورهای صاحب صنعت گردشگری، به شان و جایگاهی که شایسته آن است دست پیدا نکرده است، در گردشگری کویر نیز از شرایط ایده آل و آرمانی به دور است. موردی که در جهت جذب و جذب گردشگر به مناطق کویری اهمیت و نقش اساسی دارد، در وهله اول آشنا کردن افرادجامعه با کویر و نهادینه کردن فرهنگ کویر و گردشگری کویر در ذهن و اندیشه مردم است. در حقیقت گردشگری فرصتی است تا با تماشای مظاهر طبیعت و به قول معروف سیر در آفاق، اولا نام و یاد خداوند بزرگ و بلند مرتبه به عنوان خالق همه زیبایی ها در دل و جان زنده شود، و در ثانی امکان سپری ساختن ساعات و لحظاتی خوش و فرح انگیز فراهم آورده شود، که در این ارتباط کویر با قابلیت ها و ویژگی هایی که دارد به خوبی این امکان را برای گردشگران خود فراهم می آورد. کویر بخش بسیار بزرگی از کشورمان را در برگرفته است. کویر مرکزی، کویر مسیله، کویر ریگ جن، کویر یزد و طبس و کویر لوت کویرهای عمده ایران هستند، که هر کدام از آنها شامل قطعات و کویرهای کوچکتری هستند. به طور کلی جاذبه های گردشگری کویر را می توان به چند دسته تقسیم کرد که ذیلا در مورد هر یک از آنها شرح کوتاهی داده می شود.

طبیعت کویر
روشن است که عده ای از گردشگران، تنها برای دیدن مناظر و چشم اندازهای دلفریب و زیبا به کویر سفر می کنند. این عده با پناه آوردن به سکوت مرموز و ناب کویر، بیتوته کردن در خانه های گلی روستایی و کاروانسراها، دیدن آسمان پر ستاره و خیال انگیز شب های کویر، بالا رفتن از تپه های نرم شنی و تماشای نمکزاران و قندیل های نمکی ساعات و لحظات خوش و روح بخشی را تجربه می کنند. دوستداران طبیعت خود به دو دسته عمده تقسیم می شوند. یک عده کسانی هستند که گردشگر حرفه ای بوده و با همه وجود به طبیعت و مظاهر آن عشق می ورزند و برنامه های منظمی را دنبال می کنند و معمولا با لوازم و تجهیزات کافی و با شناخت لازم به کویر قدم می گذارند. عده دیگر افرادی هستند که به منظور تفنن و تفریح و تمدد اعصاب و البته با تجهیزات ابتدایی به کویر و بیابان می آیند. عده اخیر در همه حال می بایستی مراقب موقعیت خود بوده و توصیه های کارشناسان و راهنمایان محلی را جدی بگیرند، زیرا برای گردشگران مبتدی و آماتور، همواره خطر گم شدن، فرو رفتن در باتلاق، آفتاب زدگی، و گزیده شدن توسط جانورانی نظیر مار و عقرب وجود دارد.
صنعت و تجارت
امروزه مشخص شده است که کویر سرشار از املاح و مواد معدنی تجدید شونده نظیر کلروسدیم، کلروکلسیم، سولفات سدیم، نیترات پتاسیم و انواع نمک صنعتی و نمک طعام است که در صنایعی نظیر ذوب و استخراج فلز، پتروشیمی، مواد محترقه و صنایع غذایی کاربرد فراوان دارند. ضمنا برای ماسه بادی که در بیابان و کویر به وفور یافت می شود تا حدود بیست مورد استعمال و استفاده برشمرده اند. بنابراین سرمایه گذاری بر روی معادن موجود در کویر از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار است و شرکت ها و موسسات گردشگری می توانند با همکاری سازمانها و دستگاههای مسئول، در خصوص برپایی تورهای تجاری و صنعتی برای سرمایه گذاران و تاجران و صنعتگران داخلی و خارجی وارد عمل شوند و در این راستا حضوری فعال و مؤثر داشته باشند.

اهداف ورزشی و قهرمانی
تپه های شنی و دشت ها و جاده های کویری، همواره برای برگزاری مسابقات ورزشی و قهرمانی در رشته های گوناگون جذاب و اشتیاق برانگیزبوده اند. رالی اتومبیل رانی، موتورسواری، اسکی روی شن، شترسواری و ماراتن پیاده روی در کویر ازجمله این رشته ها هستند که به طور منظم و مرتب در تعدادی از کشورهای دارای مناطق بیابانی و کویری برگزار می شوند و خیل ورزشکاران و ورزشدوستان را از همه جای دنیا به این مناطق می کشاند. معمولا در چنین مواقعی برگزار کنندگان تورهای گردشگری و مسافرتی در تلاش و جنب و جوش فراوان هستند، تا کار خدمات دهی به شرکت کنندگان در مسابقات و تماشاچیان رقابت های ورزشی را به بهترین نحو ممکن به انجام برسانند و از خوان گسترده کویر، سودهای کلان و سرشار به جیب بزنند. این در حالی است که در کشور ما ایران، علیرغم برخوردار بودن از دشت های وسیع و تپه های شنی مساعد، تلاش و تحرک لازم از سوی متولیان امر و مخصوصا سازمان تربیت بدنی صورت نمی گیرد و یا در حدی است که به چشم نمی آید و ملموس نیست. در این خصوص شاید بتوان به مسابقات رالی اتومبیل رانی اشاره کرد که چند سالی است پا گرفته و در سال گذشته در بیابان های قم و مشهد برگزار شد، که البته آن هم با مشکلات بسیار و تنها به مدد شوق و عشق شرکت کنندگان بر سرپا مانده است. این در حالی است که زمزمه برگزاری مسابقات اتومبیل رانی خاورمیانه و حتی قهرمانی جهان در ایران در سالیان قبل مطرح شده بود، که به خاطر بعضی ناهماهنگی ها این موضوع فعلا منتفی شده است. بر این اساس لازم می نماید که مسئولین و متولیان فدراسیون اتومبیل رانی با جدیت هرچه تمامتر به این مهم بپردازند و موضوع برگزاری مسابقات اتومبیلرانی خاورمیانه و قهرمانی جهان در ایران را اجرایی کنند. بدیهی است در صورت وقوع چنین امری، و به خاطر گستره وسیع علاقه مندان مسابقات اتومبیلرانی، بیابان ها و کویرهای ایران برای همیشه مورد توجه برگزار کنندگان این قبیل مسابقات، و مسابقات ورزشی دیگر قرار خواهند گرفت، و از این نظر تبلیغات بسیار خوب و پرباری در جهت معرفی جاذبه های بیابان ها و کویر های ایران صورت خواهد گرفت و به تبع آن امر گردشگری کویر نیز رشد و رونق قابل ملاحظه ای پیدا می کند.

کویر درمانی
چند سالی می شود که بسیاری از غربی ها به شرق و آیین ها و مسلک های پر جذبه عرفانی و معنوی آن گرایش پیدا کرده اند، و بر همین اساس برای مسافرت به شرق میل و اشتیاق زیادی از خود نشان می دهند. از جمله مکان هایی که به شدت در کانون توجه غربی ها قرار دارد، مناطق کویری و بیابانی است. آن ها برای رسیدن به این مناطق و غرق شدن در سکوت پرجذبه و رازناک کویر، و نیز پیاده روی با پای برهنه بر روی شنزارهای گرم و نرم بیابان مثل ریگ پول خرج می کنند، و به دنبال تسکین آلام و دردهای روحی و روانی ناشی از نوع زندگی پرتنش و استرس آور خود هستند. به همین خاطر بایستی موقعیت را مغتنم شمرد و با فراهم آوردن مقدمات لازم و امکانات مناسب و تبلیغات صحیح و اساسی، پای این دسته از گردشگران خارجی را به کویرهای زیبا و دیدنی ایران باز کرد.

معماری کویر
کویر همه اش شنزار و بیابان نیست. شهرها و روستاهایی که در حاشیه کویر برپا شده اند، آثار معماری و باستانی بسیار باشکوه و دیدنی دارند، که از ذوق و استعداد و نبوغ هنرمندان و معماران ایرانی حکایت می کنند. یکی از ویژگیهای بارز و برجسته معماری کویر تلفیق مختصات ملی و مذهبی مردم کویرنشین است، که توامان در این آثار و بناها به کار رفته است. از ویژگی های شگفت انگیز دیگر این بناها آن است که با توجه به شرایط اقلیمی کویر ساخته شده، و مراد و منظور کاربران خود را به خوبی تامین کرده اند. به طور مثال خانه های مسکونی مردم این قبیل مناطق، در شرایط متغیر آب و هوایی فصول مختلف سال، همواره نهایت آسایش و رفاه ساکنان خود را فراهم آورده اند. خانه ها، بادگیرها، آب انبارها، یخچال ها، کبوترخانه ها، مساجد، میل ها، مناره ها، بازارها، آسیاب ها و قنات ها، همگی جلوه هایی از معماری و تمدن مناطق کویرنشین ایران هستند، که همواره گردشگران خارجی و داخلی را به تمجید و تحسین واداشته اند. هم اکنون شهر تاریخی یزد به عنوان یکی از شهرهای تاریخی جهان در فهرست میراث جهانی توسط یونسکو به ثبت رسیده است، که این امر در صورت توجه و ترویج باعث رویکرد هرچه بیشتر دوستداران معماری کویر به بناها و معماری مناطق کویر نشین ایران خواهد شد و به نوبه خود بر رونق گردشگری در داخل کشور خواهد افزود.

فرهنگ کویر
هزاره ها و قرن های متمادی است که مردمانی در حاشیه کویرهای ایران زندگی می کنند و فرهنگ و تمدن و آداب و رسوم خاص خود را به وجود آورده اند. زبان ها و لهجه های شیرین و دلاویز، نوع خوراک و پوشاک، صنایع دستی، قناعت، فرهنگ عامه و آداب و رسوم ملی و مذهبی آنها، به خودی خود می تواند موضوع صدها کتاب و رساله و مقاله باشد، و نیز می تواند مردم شناسان و محققان علوم انسانی و به خصوص جامعه شناسان داخلی و خارجی را به سوی خود جذب کند. لازمه این کار نیز برپایی تورهای مردم شناسی است، که البته در حال حاضر در مقیاسی بسیار کوچکتر، با برگزاری تورهای مسافرتی در بعضی روستاهای کویری همچون روستای زیبای ابیانه صورت می گیرد. این در حالی است که فرهنگ غنی و پربار شهر ها و روستاهای کویری کشورمان ظرفیت و قابلیت بسیار بیشتر و گسترده تری برای تحقیق و پژوهش دارد.

تورهای هنری
بدیهی است که با حمایت ویژه ای که دستگاه های فرهنگی نظیر وزارت ارشاد، سازمان تبلیغات اسلامی و سازمان فرهنگی و هنری شهرداری می توانند از هنرمندان به عمل بیاورند، امکان برپایی تورهایی برای هنرمندان سایر رشته ها مثل نویسندگان، شاعران، نقاشان، گرافیست ها، فیلمسازان و الخ… وجود خواهد داشت. این اقدام اولا باعث خواهد شد تا هنرمندان با حضور عینی و بی واسطه خود از جاذبه های لطیف بصری و حسی طبیعت کویر مایه ور شوند و نسبت به آفرینش آثار هنری مرتبط با طبیعت کویر و بیابان رغبت و اشتیاق پیدا کنند، ثانیا آفرینش آثار هنری در باره کویر به خودی خود باعث تبلیغ و ترویج هرچه بیشتر گردشگری در کویر خواهد شد. گواه این مدعا یادداشت زیبای یک نفر از عکاسان تور عکاسی کویر مرنجاب است که خیلی سال پیش در همان مجله به چاپ رسیده است. در بخشی از این یادداشت آمده است: « و حالا چیزی نبود جز کویر گسترده و دریای شن. در آن زمینه ی کرم رنگ گسترده، ‏چهل عکاس مثل نقطه های کوچکی روی امواج ماسه ای بالا و پایین می رفتند. تماشای اشتیاق غیر قابل وصف آنان ‏برای ثبت و پیدا کردن زاویه ها و نورهای جدید باعث می شد که از عکاس بودنت لذت ببری. »

حیات وحش
کویر حیات وحش و پوشش جانوری خاص خود را دارد. بلدرچین، تیهو، زاغ بور، گرگ، عقاب، شتر، خارپشت، گور خر، یوزپلنگ آسیایی، مار و عقرب از جمله حیواناتی هستند که در کویرهای ایران زندگی می کنند. به قول مدیر یکی از شرکت های توریستی: « گردشگر اروپایی در جایی که زندگی میکند گل و سبزه و پرنده زیاد می بیند. وقتی او به ایران می آید می خواهد کویر و زاغ بور را که به زاغ یک میلیون دلاری معروف است ببیند.» امروزه کشورهایی که به گردشگری اهمیت می دهند از حیات وحش به خوبی حمایت می کنند و دلیل این امر آن است که حیوانات و جانوران وحشی گردشگران زیادی را به این کشورها می کشانند. دکتر اسماعیل کهرم، کارشناس حیات وحش یک زمانی گفته بود: «بنا به بعضی آمارها هر قلاده ببر پای ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر اروپایی را به کشور هند باز می کند». به این ترتیب حیات وحش کویر ایران نیز می تواند در زمینه جذب گردشگر داخلی و خارجی نقش مهم و اساسی داشته باشد.

شب پرستاره کویر
در حالی که استفاده از آسمان پر ستاره شب در کویر های ایران منحصر به بعضی رخدادها و وقوع پدیده های ستاره شناسی خاص و مقطعی شده است، و منجمان و ستاره شناسان آماتور ناچار هستند با استفاده از پشت بام بعضی پناهگاهها در حاشیه کویر، مثل کاروانسراها و خانه های گلی روستاییان- که به خاطر وجود نور چراغهایشان فاقد تاریکی مطلق هستند و همین امر کار این افراد را با مشکل مواجه می کند- به رصد ستارگان و اجرام آسمانی بپردازند، و در عین حال نگران گزش جانورانی مثل مار و عقرب باشند، می توان امکاناتی را در عمق کویر مهیا ساخت، تا نه تنها رصد ستارگان در تاریکی مطلق و در آسمانی شفاف تر صورت بگیرد، بلکه فعالیت های علاقه مندان این رشته را به امری همیشگی تبدیل کرد و فراتر از آن، با احداث رصدخانه هایی مدرن و مجهز، گردشگران بسیاری را که در زمینه علم نجوم فعالیت دارند، به کویرهای ایران کشاند و این بخش از گردشگری را نیز فعال ساخت. ایجاد چنین مکانهایی، به طور ضمنی باعث شکوفایی هرچه بیشتر دانش نجوم در کشورمان خواهد شد. کسی چه می داند؛ شاید دانش ستاره شناسی که در ایران سابقه ای شکوهمند و پر افتخار داشته، و منجمان و دانشمندان نام آوری را به جهان ستاره شناسی معرفی کرده است، از این طریق احیا شود و از میان همین نونهالان علاقه مند به این رشته، دانشمندانی برجسته ظهور کنند و نیاز کشور را در این زمینه برطرف سازند.

کویر شناسی
دانش کویر شناسی همچون سایر رشته های علمی، با سرعت رو به پیشرفت است و شاخ و برگ ها و گرایش های متعددی پیدا کرده است. معنای این حرف آن است که عالمان و دانشجویان این رشته برای روزآمد بودن و پیشرفت در این زمینه نیاز به حضور مستمر در دل بیابانها و کویرهای کشور دارند. از طرفی دانشمندان و کویرشناسان خارجی بسیاری علاقه مند و مشتاق به حضور در مناطق کویری ایران و انجام تحقیقات عملی در زمینه رشته تخصصی خود هستند. هرچند که هم اکنون گردشهای علمی متعددی توسط دانشگاهها و مراکز آموزش عالی برای بردن دانشمندان و دانشجویان به کویر برگزار می شوند، با این وجود به نظر می رسد که اگر سازمانی خاص، تحت نظر و هدایت و راهنمایی پیشکسوتان این رشته، به امر گردش های علمی در کویر مبادرت ورزد و آنها را به سامان بیاورد، موضوع گردشگری کویر شناسی با سهولت و هماهنگی بیشتری به اجرا در خواهد آمد و محققان با وجود داشتن مرکزیتی برای انجام کارهای تحقیقاتی خود، می توانند از نتیجه تحقیقات دانشمندان دیگر با خبر و در صورت لزوم از این تجربیات استفاده کنند.

ارزیابی
همانطور که در بخش ابتدایی این گزارش ذکر شد، از گردشگری معمولا به عنوان یک صنعت یاد می کنند، با این تفاوت که در همه صنایع محوریت با کالای تولید شده است، اما صنعت گردشگری انسان محور است. بنابراین طبیعی است که جهت گیری و سمت و سوی همه برنامه ریزی ها و راهکارها در صنعت گردشگری به انسان و ذوق و علاقه او ختم شود. از طرفی در صنعت گردشگری، در عین حال که محوریت با انسان است، خود او نیز مشتری است و این موضوع اهمیت و حساسیت مطلب را دو چندان می کند. ارتقا و توسعه گردشگری کویر به وجود عوامل متعددی بستگی دارد، که کارشناسان و متخصصان این حرفه به مناسبت های مختلف به آنها اشاره کرده اند و نظرات و پیشنهادهای آنان در رسانه ها و جراید مختلف منتشر شده است. برآیند و جمع بندی این نظرات و پیشنهادها به این شرح است:
– برنامه ریزی و تدوین سیاست های کاری لازم از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، به منظور استفاده از قابلیت ها و ظرفیت های گردشگری کویر و جذب هرچه بیشتر گردشگران داخلی و خارجی.
– همکاری و تعامل لازم با سازمان گردشگری جهانی (WTO ) و تطبیق منطقی با استانداردهای این سازمان با در نظر گرفتن ملاحظات مذهبی و بومی مناطق کویرنشین ایران.
– حمایت کافی و شایسته از دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری در راستای شرح وظائف تعریف شده برای این دفاتر.
– حفظ امنیت و سلامت گردشگران داخلی و خارجی در محورها و مناطق کویری و بیابانی توسط نیروی انتظامی.
– شناسایی محورها و نقاط مناسب و مساعد گردشگری در کویر و تدوین راهکار مناسب به منظور تمرکز کمی و کیفی امکانات در این مناطق، با اهدافی نظیر جلوگیری از پراکنده کاری و اتلاف وقت و سرمایه، خدمات دهی مطلوب تر و تامین بهتر امنیت گردشگران.
– اقدام در جهت فعال تر شدن دفاتر اطلاع رسانی گردشگری طبیعی و نمایندگی های فرهنگی ایران در خارج از کشور، از طریق برگزاری نشست ها و همایش ها و تولید محصولات متنوع فرهنگی با محوریت گردشگری کویر.
– ارائه راحت تر تسهیلات بانکی و کمک های مالی به متقاضیان، در جهت تکمیل و تجهیز امکانات رفاهی.